gjergj Fishta - Lahuta e malcis

 KËNGË E PARË: CUBAT

Vështrim i përgjithshëm i gjendjes historike të vitit 1858 dhe plani i poemës. 

Turqia, e cila për pesëqind vjet e mbajti Shqipërinë në robëri, fillon të dobësohet. Popujt e Ballkanit i kthehen kundër saj. Shqiptarët zgjohen dhe mendojnë të fitojnë lirinë e dëshiruar.

Ata përballen me një armik tjetër. Knjaz Nikolla i Malit të Zi, duke parë gjendjen e turbullt dhe dobësimin e Perandorisë Osmane, synon të përvetësojë pjesën veriore të Shqipërisë. Për arritjen e këtij qëllimi e nxit Cari i Rusisë, i cili, nga ana e vet, kërkon të vërë në dorë Stambollin. Prandaj i dërgon një letër plot dredhi dhe lajka Krajl Nikollës, duke i premtuar ndihmën e tij me ushqime dhe municione, me kusht që ai të mos e lërë të qetë Turqinë. Letrën ia dorëzon lajmëtarit të vet. Pas një udhëtimi të gjatë, shtegtari mbërrin në Cetinë dhe ia dorëzon shkresën.

Knjazi e lexon me vëmendje, e mendon mirë me vete dhe më pas dërgon të thërrasë Vulo Radoviqin, serdarin e Vasoviqit, burrë i fortë dhe trim, i urtë dhe guximtar, dinak dhe i frikshëm për turqit e Malit të Zi. Pasi e bind me fjalë të mira, me lajka dhe premtime, e shtyn të formojë një çetë cubash dhe me ta të sulmojë Vraninën. Vuloja ndahet nga Knjazi dhe tani nuk mendon për asgjë tjetër, veçse të zbatojë planet e Gospodarit (zotërisë – Mbretit).

KËNGË E DYTË: OSO KUKA
Argumenti:
Në një mbledhje, Avdi Pasha, me dredhi, ankohet për mizoritë dhe shkatërrimet që Vulo Radoviqi kishte filluar të kryente në Vraninë. Sundimtari osman i Shkodrës, vetë pa djem, nuk gjen asnjë burrë shqiptar që të guxojë t’i dalë përballë malazezit. Oso Kuka, djalë shkodran, i dëgjon fjalët e Pashës, por kur ky pohon se Shqipëria kishte mbetur në duart e vajzave, i zien gjaku, nxehet dhe mendon t’i hidhet Pashës. I urti nuk ngutet: e ndal dorën, por nuk mund të përmbahet pa folur. Ai dëshmon se Shqipëria ka djem si zana, të gatshëm gjithmonë të vdesin kur t’i kërkojnë Mbreti, Atdheu, Kanuni, Besa dhe Feja. Ai vetë zotohet të përballet me cubat e Knjazit dhe ose t’ua thyejë hovin, ose të shkrihet në flakët e barotit.

Në krye të javës, Oso Kuka, me dyzet djem të zgjedhur, të veshur e të mbathur dhe me armë të shtrënguara — sikur të shkonin në dasmë — rreshtohen në një lundër në grykë të Bunës dhe nisen drejt Vraninës.

KËNGË E KATËRT: VRANINA
Argumenti:
Ndryshimi i gjendjes në Vraninë bën që kryeqyteti i Malit të Zi, Cetina, të shqetësohet. Shkaku i këtij ndryshimi është Oso Kuka. Jepet përshkrimi i hollësishëm i kreshnikut shqiptar. Knjaz Nikolla thërret krerët e Malit të Zi dhe hap mbledhjen, duke paraqitur gjendjen e Vraninës dhe planet e veta. Ai u paraqet të pranishmëve premtimet e Carit të Rusisë, premtime që nuk mund të realizohen pa u hequr qafe trimi shkodran.

I pari që merr fjalën pas Knjazit është cetinjani Mirkja. Edhe ai, ashtu si Knjazi, e pranon trimërinë e shqiptarëve, por çështjen nuk e sheh aq të pashpresë. “Me shqiptarët,” – thotë ai – “kur nuk bën punë trimëria, do të bëjë punë dredhia dhe paraja, ryshfeti dhe mashtrimi.” Për të mos humbur kohë, ai kërkon nga Cetina shtatëqind veta dhe katërqind të tjerë nga Bioçevi, nën komandën e Gjokoviq Perës. Me këta vendos të niset drejt Vraninës.

Autori thërret Zanën për t’i lajmëruar Osos vendimet e fshehta të Cetinës. Përgjigjja e Zanës është një ankesë e thellë e dhembshme, jo aq për vdekjen e Osos (Kukës), sesa për pleqësinë e bërë për copëtimin e tokave të Burrit, të Lekës dhe të Kastriotit. Kënga mbyllet me një kushtrim të fuqishëm, që poeti ua drejton shqiptarëve, e sidomos drejtuesve, që të ndjekin shembullin e kreshnikut shkodran dhe të vdesin, si ai, më parë sesa të lejojnë copëtimin e vendit të të parëve, duke humbur fenë dhe zakonet.

KËNGË E PESTË: VDEKJA
Argumenti:
Oso Kuka parandien diçka të keqe. Ha sa për t’u thënë, lan duart, del mënjanë dhe mbështetet pranë vatrës. Duhani ia lehtëson mendimet. Hija e vdekjes, që në ëndërr i ishte shfaqur duke i vënë zjarrin barotit të xhebehaneve, nuk i hiqet nga mendja.

Djemtë, më pas, heqin tryezën dhe, sipas zakoneve, secili merret me diçka: dikush luan, dikush lyen armët. Soko Tona shikon shpatën e zhveshur, e cila përfytyronte varre dhe gjak. Skena familjare merr një ngjyrë të zymtë. Vetëm kënga e Kaçel Dodës për dyluftimin e Gjergj Elez Alisë me Harapin disi e zbut trishtimin e asaj mbrëmjeje, por jo shqetësimin e Osos. Pas këngës, ai urdhëron Met Zenelin të marrë Vuksanin, Sinanin dhe Kerrnin nga Zagoria dhe të dalin për roje në va. Të tjerët bien për të fjetur.

Vetëm Oson nuk e zë gjumi, ashtu siç nuk flenë as armiqtë e tij sllavë: Zeliq Uka, Mirko Serdari dhe Gjokoviq Pera, të cilët e shfrytëzojnë natën për të rreshtuar ushtritë e veta rreth Vraninës, ku në agim do të zhvilloheshin luftimet. Ata janë një mijë e njëqind pushkë gjithsej.

Poeti thërret Zanën për t’i lajmëruar Oso Kukës planin e armikut dhe rrezikun që e pret, por kujtohet menjëherë se te va janë rojet shqiptare. Me të zbardhur drita, kris pushka e Kerrni Gilës. Në të shtënat e para vritet Gjokoviq Pera. Lufta ndizet, shtohet dhe arrin kulmin e saj, kur çetat malazeze, nga të gjitha anët, mësyejnë dhe kalojnë vadën.

Oso Kuka vrapon menjëherë në ndihmë të djemve të vet roje. Ai sheh se armiku është tepër i madh, por nuk trembet. Tërhiqet nga balli i luftës vetëm atëherë, kur të vetët e lajmërojnë se ushtritë armike kanë mësyrë në drejtime të ndryshme xhebehanen; aty ai ngujon veten me ata pak luftëtarë që i kishin mbetur.

Kur sllavët, duke u mbështetur në epërsinë numerike, i afrohen kullës së ngujimit dhe kërkojnë t’i zënë gjallë shqiptarët, Oso Kuka vetë i vë zjarrin barotit dhe hedh në erë veten dhe armiqtë tradhtarë. Kënga mbyllet me një thirrje dhe qortim drejtuar nënave sllave, që të mos ua mësojnë më fëmijëve të mësyejnë tokën shqiptare. Në Vraninë ngrihet flamuri tringjyrësh i Malit të Zi.

KËNGË E SHTATË: KUVENDI I BERLINIT
Argumenti:
Poeti i drejtohet Zanës së vet për t’i treguar se çfarë po ndodh. Përgjigjja e saj është e qartë: lufta ndërmjet Turqisë dhe Rusisë kishte shpërthyer dhe do të ishte zgjatur, po të mos kishin ndërhyrë fuqitë e mëdha evropiane. Kështu merr fill Kuvendi i Berlinit. Mjerisht, për Shqipërinë nuk mendon askush në atë mbledhje.

Përkundrazi, Knjaz Nikolla, ndonëse i paraqitur si lypës, shfaqet dhe pranohet në kuvend. Ankesat e tij të përvajshme prekin dhe zbusin zemrat e të mëdhenjve. Këta, me marrëveshje me Sulltanin, i japin atij dorë të lirë mbi viset shqiptare të veriut dhe vendosin që Plava, Gucia, Shkodra dhe Malësia t’i kalojnë Malit të Zi, kufiri i të cilit do të shtrihej deri në rrjedhën e Drinit. Ky vendim i padrejtë e shtyn poetin të mallkojë nënshkruesit e aktit mizor dhe të betohet se Shqipëria nuk do t’i dorëzohet askujt, se gjaku do të derdhet deri në gju dhe se mbarë bota do të ndizet flakë.

Gëzimi i Knjaz Nikollës është i pamasë. Ai tani nuk mendon veçse për një të ardhme plot pasuri e begati, plot madhështi e nderime. Kthehet në Cetinë dhe thërret Pal Milanin, të cilit i urdhëron të përgatisë sa më shpejt pesë taborë dhe me ta të niset drejt tokave shqiptare. Ia jep edhe planin e luftës.

Pali, më tepër i urtë se trim, mendon me vete dhe nuk bindet plotësisht nga fjalët e Knjazit, për të cilin ishte gati të hidhej në flakë të zjarrit e në valët e ujit, por jo të binte në Shqipëri. Nikolla qesh me ligështinë e prijësit dhe nis ta tallet, duke e këshilluar me shaka që të bëhej prift ose të merrte furkën e gruas për të tjerrë te dera e shtëpisë, në vend se të shkonte në luftë. “Atë që nuk e bën Pali, do ta çojë në vend Mark Milani,” – thotë Krajli – dhe menjëherë jep urdhër të thirret gjithë burrëria nën armë.

Duke marrë për të vetat fjalët e Zanës, poeti i drejtohet Knjaz Nikollës dhe e qorton për gabimin që po bën, sepse rëndë e paguan kushdo që u vihet padrejtësisht shqiptarëve.

KËNGË E TETË: ALI PASHA I GUCISË
Argumenti:
Me të zbardhur drita, Ali Pasha çohet nga gjumi, vishet e mbathet dhe përgatit kalin me shalë për udhë. Para se të niset, përshëndet nënën e vet plakë dhe i lë porosi burrnore, të denja për racën fisnike shqiptare. Pasha i kërkon së ëmës të vazhdojë të jetë mikpritëse, e ndershme, dorëdhënëse me të varfrit dhe bujare me të afërmit. Vetëm asaj i rrëfen se do të zbresë deri në Pejë për t’u takuar me Haxhi Zekën dhe e këshillon të mos shqetësohet për vonesën e tij, sepse udhës kurrë nuk i dihet fundi.

Më pas i drejtohet gruas, së cilës i lë amanet djalin ende në djep. Ia kujton se detyra e saj është rritja e mirë e fëmijës, i cili, duke qenë biri i një Ali Pashë, duhet të rritet bujar, trim, besnik, i zoti për kuvend, i aftë për të prijë dhe i gatshëm për të dëgjuar. Nëse, ndërkohë që ai ndodhet larg, sllavi do të sulmonte Gucinë, ajo vetë, si nënë, do t’ia priste kokën djalit në djep, por kurrë nuk do ta dorëzonte gjallë në duart e armikut.

Ali Pasha niset i zhytur në mendime, të cilat vetëm Perëndia i di. Pas një rruge të gjatë, mbërrin te një burim dhe, nën hijen e një peme, ulet për të pushuar. Kujtimet e rrezikut që i kanosej vendit dhe mbarë Shqipërisë nuk e lënë të qetë, ashtu siç nuk është i qetë luani kur armiku ia rrëmben këlyshin dhe ikën pa u vënë re.

I zhytur në këto mendime, ai hedh sytë dhe nga shpati i malit sheh t’i afrohet një hije, e veshur në të bardha, e ndritshme si rreze, e stolisur me një shokë ari dhe me flokë të lëshuara që i derdheshin mbi shtatin hyjnor. Para kësaj pamjeje mbinjerëzore trembet kali dhe Aliu ia ngul sytë, ndërsa hija ndalet mbi ylberët e burimit. Më në fund, me zemër të drojtur, e pyet se kush është dhe çfarë besimi përfaqëson.

Rreziku i Shqipërisë, vendimet e padrejta të Kuvendit të Berlinit, synimet e Knjaz Nikollës, si edhe pakujdesia dhe përçarja e shqiptarëve në çaste të tilla, e bëjnë hijen të shfaqet dhe t’i tregojë Pashës se ajo është Ora e Shqipërisë: jo më mbrojtëse e ëmbël, por ndëshkuese dhe e ashpër ndaj bijve të vet shqiptarë, mohues të atdheut ose të pakujdesshëm përballë rrezikut të përbashkët.

Betimi i Alisë dhe dëshira e tij e patundur për t’u flijuar, ai dhe i biri, për Shqipërinë, e zbusin zemërimin e Orës, e cila, si shpërblim, i jep kreshnikut një fuqi mbinjerëzore: aq sa të shkulë lisat nga toka, të mos e mundë tagani e pushka, plumbi as gjylja e topit. Pasha e provon këtë fuqi dhe, me të, shkul një lis, por nuk ka forcë ta ngulë sërish në tokë. Ora qesh dhe i afrohet rozmarin për ta thithur, që t’i japë fuqi të reja.

Tashmë lisat në dorën e tij janë si hujtë e gardhit dhe ai luan me ta, duke pritur se çfarë do t’i thotë Ora. Por ajo zhduket dhe shndërrohet në vesë ndër lule. Kali e nxit Pashën të marrë sërish rrugën. Gjoku fluturon si rrufeja dhe kreshniku i Gucisë e di se Shqipëria është në rrezik.

 KËNGË E NËNTË: LIDHJA E PRIZRENIT
Argumenti:
Poeti i bën thirrje Zanës që, me të krah për krah, të këndojë në “Lahutë” ngjarjen historike të viteve 1878–1879, kur, pas vendimeve të padrejta të Kongresit të Berlinit, Ali Pasha i Gucisë shpall kushtrimin në të katër anët e Shqipërisë për të mbledhur burrat më në zë nga Gegëria dhe Toskëria dhe për t’u bashkuar në Prizren.

Thirrjes së Alisë i përgjigjen kreshnikët e kombit dhe mblidhen në qytetin e madh. Ora e Bardhë e Shqipërisë i vështron nga bjeshkët e Ljubotenit, ku banon e Mira, dhe gëzohet. Ajo thërret Zanën e Sharrit dhe, pasi së bashku dalin në një kodër prej nga shihet qyteti, e pyet simotrën e vet nëse i njeh ata burra të rreshtuar në kuvend. Zana, e mahnitur nga pamja madhështore e këtyre “Homeridëve të rinj”, mendon se shqiptarët e mbledhur janë akejt e lashtë ose dardanët. Prandaj nis të dallojë ndër ta Agamemnonin dhe Diomedin.

Ora buzëqesh dhe ia shpjegon motrës një nga një heronjtë shqiptarë: Ali Pashën, Marash Vatën, Abdyl Frashërin, Prenk Bib Dodën, Toptanin, Zogollin, Gjetë Gegë Shllakun, Çun Mulën, Mar’ Lulën, Dod Preçin, Vrionin, Derallën, Shan Dedën dhe Abdullah Drenin.

Ndërsa Ora dhe Zana bisedojnë kështu mbi majat e Prizrenit, kuvendin e hap Abdyl Frashëri. Me një gojtari të zgjuar, siç i ka hije traditës letrare të familjes së tij, ai përshkruan lashtësinë e fisit shqiptar, kulturën e tij të hershme, trimërinë dhe qëndresën ndër shekuj, dashurinë për atdheun dhe luftërat e vazhdueshme për ruajtjen e pavarësisë. Nga fjalët e tij të peshuara del qartë se Shqipëria nuk shkelet me dhunë dhe se shqiptari di të vdesë për atdhe.

Në këtë çast nxehet Shan Deda, biri i Dedë Jakupit, dhe, duke ia ndërprerë fjalën oratorit, shpërthen në shprehje të zjarrta e në betime, që përforcojnë përfundimin e Abdyl Frashërit. Ky e merr sërish fjalën dhe e mbyll me një thirrje drejtuar të gjithë të pranishmëve, që t’i dalin zot tokave shqiptare dhe të shpëtojnë Hotin e Grudën, Plavën e Gucinë nga lakmia e Malit të Zi.

Këto fjalë prekin Bajraktarin e Shalës, Mar’ Lulën, i cili, duke u betuar në Shën Marraben, hap kuvendin dhe pohon, sipas logjikës së Kanunit, se për të dhe për të gjithë shqiptarët armik është njësoj si sllavi, ashtu edhe turku, dhe se për këtë arsye këtij i duhet vënë pushka përpara.

Pas tij flet Ali Pasha. Duke i dhënë të drejtë Mar’ Lulës, ai thekson nevojën politike që shqiptarët, për një kohë, të qëndrojnë të lidhur me Mbretin e Stambollit, i cili herët a vonë do të bjerë. Për të mos e zgjatur kuvendin, ai propozon hartimin e një letre, drejtuar Fuqive të Mëdha dhe Mbretit. Letra peshohet fjalë për fjalë dhe shpreh qartë se toka shqiptare nuk është as e italianëve, as e anglezëve, as e francezëve, as e gjermanëve, as e sllavëve dhe se kjo tokë nuk do t’i lihet askujt, as do t’i falet kujt.

KËNGË E DHJETË: MEHMET ALI PASHA
Argumenti:
Në krahinën e Kosovës përhapet lajmi se Sulltani kishte dërguar një Pashë të ri. Prandaj thirret në kuvend gjithë paria e vendit. Burrat më në zë të Kosovës mblidhen në shtëpinë e Abdullah Drenit, në Gjakovë. Vetëm Ali Pasha dhe Haxhi Zeka, nga ana e shqiptarëve, hyjnë te përfaqësuesi i Stambollit për të folur me të në emër të Kombit.

Pasha turk i pret me fjalë të ëmbla dhe u kumton se Sulltani e kishte parë të arsyeshme t’ia lëshonte Knjaz Nikollës viset e Hotit dhe të Grudës, bashkë me Plavën e Gucinë. Me të dëgjuar këto fjalë, Ali Pasha i Gucisë zemërohet dhe, pasi i paraqet sundimtarit të ri shërbimet e shqiptarëve ndaj Perandorisë dhe Mbretit, ia mohon prerazi të drejtën këtij të fundit të bëjë nderë me tokat shqiptare, sikur të ishin mall i gjetur. Madje e këshillon edhe vetë Mehmet Aliun që, nëse mendonte njësoj, do të bënte shumë më mirë të ngarkonte plaçkat dhe të kthehej nga kishte ardhur; përndryshe, mund t’i ndodhte ndonjë e papritur e rëndë.

Pasha anadollak shpërthen nga zemërimi dhe urdhëron të burgosen përfaqësuesit shqiptarë. Ky ishte një hap tepër i nxituar dhe do të kishte pasoja të rënda për të dyja palët. Dihej se një beg si Abdullah Dreni nuk do ta linte aq lehtë mikun e vet, dhe, nga ana tjetër, as shqiptarët e Veriut — siç beson poeti — nuk do t’i linin pa ndihmë krerët e tyre në burg.

Sundimtari turk pendohet përballë armëve shqiptare, por tepër vonë. Ushtria kryengritëse kërkon Pashën për t’ia bërë gjyqin. I dërgohet një lajmëtar Abdullah Drenit për ta pyetur nëse do ta dorëzonte Pashën, i cili në atë rast nuk ishte më mik, por armik, dhe për këtë arsye nuk hynte në mbrojtjen e Kanunit. Përgjigjja është e prerë: negative. Abdullah Dreni ishte gati të falte pasuri e mall, skllevër e gjithçka tjetër, por jo nderin dhe shpirtin, mikun dhe besën.

Ndërkaq, ai ngujon veten në kullë për qëndresë, bashkë me pesëdhjetë luftëtarë nga Fanda, të kryesuar nga Oshi i Nuros, i cili edhe e kris pushkën i pari. Lufta ndizet. Shqiptari përballet me shqiptar, për shkak të një pashai anadollak. Tri ditë e tri net pushka nuk pushon, derisa më në fund kulla merret. Bien të vrarë Pasha turk, Abdullah Dreni, Oshi i Nuros dhe shumë të tjerë.

Paria e Kosovës i dërgon një letër Sulltanit dhe i bën të ditur se shqiptarët janë gjithmonë të gatshëm ta njohin atë dhe përfaqësuesit e tij, për sa kohë që ata vijnë për të mirën e vendit dhe jo për ta ndarë dhëntinë e për të falur tokën shqiptare të huajve. Përndryshe — le ta dijë Porta e Lartë — kujtdo që vjen me këto qëllime do t’i ndodhë ajo që i ndodhi Mehmet Aliut.

Dhe poeti e mbyll këngën me një pyetje therëse:
Kush vallë janë këta shqiptarë që guxojnë të thyejnë fjalën e Mbretit të Stambollit dhe të mos pranojnë vendimet e tij?

KËNGË E DYMËBDHJETË: MARASH UCI
Argumenti:
Poeti hyn menjëherë në temë duke i bërë lexuesit të njohin fytyrën tipike të shqiptarit ushtar në shërbim të Mbretit: trim, luftarak, i urtë, gjithmonë gati për të rënë në betejë ose për të marrë pjesë në kuvende të mençura e sipas kanunit. Në pleqëri, malsori bëhet bari gjâsh dhe e kalon kohën me të rinjtë, duke u rrëfyer legjenda popullore, mitologji kombëtare, trimëri dhe ngjarje historike të përbashkëta.

Autori e gjen Marashin në mendime, si ai i cili në male, kur i del ujku ndër berre, i mbetet toka djerrë, kapet borxhlit dhe nuk ka bukë për të ofruar mikut. Askush nuk mund të e kuptojë plakun tonë, Marash Ucin, më mirë se sot, kur ai ndahet nga dy djemtë e vet të Calit, dy të rinj bashkbjeshkatarë me të. Para nisjes, Marashi u jep këtyre të rinjve porositë e fundit, si ai që në moshë të shtyrë nis rrugën pa ditur nëse do të kthehet më apo jo.

Testamenti i Marashit është vula dalluese e kombit shqiptar, i përcaktuar me viza të theksuara të edukatës kanunore. Ai u porosit djemve, ende të rinj, që të ruajnë familjen dhe gjithçka të drejtë, të dalin zot të tyre me pushkë e gjak, të sillen mirë me shokë dhe të afërm, që gjithmonë mbeten vëllezër. Të mos pushojnë kurrë, të jenë pik-pritës ndaj të njohurve e të panjofturve, sidomos ndaj të huajve, por pa ua dhënë kurrë zemrën. Të jenë të matur dhe të urtë, të mos rrezikohen në punë të pasigurta, të ruhen nga pandershmëria dhe veçanërisht nga gratë e lirshme, të mos shkelin dorën dhe besën e dhënë, dhe të duan vendin dhe Atdheun.

Pas këtyre fjalëve, Marash Uci ndahet nga dy të rinjtë dhe, megjithëse në moshë të shtyrë, nis rrugën. Në krye të orës, kapet në Stare të Hotit, prej nga drejtohet për kullën e bajraktarit. Nuk vonon dhe mbërrin te Gjenoviqi, ku takohet me Qun Mulën, i cili, në shpejtësinë e Mashit dhe pa kohë të përgatitur, vëren se diçka e rëndësishme ka ndodhur.

Diten e mëparshme, Marash Uci kishte qenë në Shkodër, dhe atje kishte marrë nga një mik të njohur një lajm të rrezikshëm për vendin, bajrakun, Shkodrën dhe Shqipërinë mbarë. Ky lajm i kishte shkuar Bajraktarit, të cilin e porosit të thërrasë sa më parë parinë në kuvend tek kisha e fshatit. Bajraktari do të ulej rishtas në qytet për të marrë informacione të reja dhe më të sakta.

Pas këtyre fjalëve, plaku ndahet nga Quni dhe tani jeton me dy mendime enigmatike: “A t’i shkojnë Mbretit në ushtri apo të hyjnë në luftë me Malin e Zi?” Cilado qoftë rruga, shqiptari nuk dorëzohet. Zoti e udhëheq punën dhe Hoti mbetet gjithmonë i bekuar.

Kënga mbyllet me vendimin e Bajraktarit për të thirrur krerët e fisit në kuvend.

KËNGË E TREMBËDHJETË: TEK KISHA E SHËNJONIT
Argumenti:

Këngën e fillon Zana e Veleçikut, e cila përshkon me mend kohën e kaluar dhe lexon mbi shpate, prroje, landë dhe gurë historinë e lavdishme të shqiptarëve. Mjerisht, në ditët e sotme, koha ka ndryshuar: në vend të shpatës ka hyrë pushka, në vend të Zotit – ari, dhe në vend të së drejtës – padrejtësia. Europa jep shembullin e parë të kësaj mosdrejtësie.

Zana i drejtohet Perëndisë dhe e lut që, nga eshtrat e shqiptarëve fatkeqë, të ngjallë kreshnikë të rinj, për të mos lejuar që asnjë pëllambë toke arbnore të bjerë në duart e Malazezëve. Poeti gëzohet me Zanën për nam që ajo e Mira i lëshon armiqve të shqiptarëve dhe mundohet ta ngushëllojë, duke e siguruar se në tokën e Skënderbeut ende nuk është shuar flaka e burrërisë dhe dashuria ndaj Atdheut.

Për të treguar këtë, autori i shfaq Zanës burrat e Malcis, të cilët tani janë mbledhur tek Kisha e Shën Gjonit në Rashpë, sipas lajmit që kishin marrë më parë nga Qun Mula. Hap mbledhjen Bajraktari, i cili i jep fjalën Marash Ucit. Ai vepron me urtinë e malit dhe përkujdesjen e shërbimit që shqiptarët i kanë dhënë Sulltanit për shekuj me radhë, shërbim të cilin, deri diku, e kishte njohur edhe Porta e Lartë.

Lajmi që mbërrinte nga Shkodra ishte i trishtueshëm: gazetat e qytetit kishin njoftuar se në Kuvendin e Berlinit Hoti, Gruda, Plava dhe Gusija do t’i kalonin Malit të Zi. Për krerët e mbledhjes ky ishte si një rrufe nga qielli. Askush nuk fliste, deri sa Mashi, vetë, kërkoi mendimin përfundimtar: a do të pranoheshin shqiptarët të nënshtronin Knjazin Nikollë pa përdorur pushkë, apo do t’i rezistonin deri në fund?

Gjeto Marku merr fjalën i pari dhe, duke u betuar në emër të Zotit, e siguron Marashin dhe të gjithë krerët e mbledhjes se, për të mos humbur Shqipërinë, nuk do t’u lejohet toka shqiptare Malazezëve. Fjala përfundimtare i takon Bajraktarit. Qun Mula merr rishtas fjalën dhe i fton të pranishmit të marrin armët. Ai kërkon gjithashtu që të lidhen me besë, duke qenë vetë i pari që e bën këtë. Pas tij, e gjithë mbledhja vepron njëzëri.

Pas vendimit të marrë, duhej të merren masat: Bajraktari urdhëron që të vendoset roja në Rrzhanicë, ndërsa një përfaqësues tjetër nga mbledhja dërgohet për t’i njoftuar Dedë Gjo’ Lulin në Traboj, që gjithë fisi të jetë në dijeni se lufta po afrohej.

Marash Uci niset për në Shkodër për të kërkuar ndihmë nga Hodo Pasha me ushtarët e tij dhe për të porositur mikun e njohur që të mbështeste shqiptarët me anë të shtypit. Kështu fliste Quni dhe kuvendi përfundoi.

KËNGË E PESËMBËDHJETË: KASNECI
Argumenti:

Mbi sarajin e Knjaz Nikollës në Cetinë krrokë një sorrë, shenjë e zi për të gjithë, si për shqiptarët ashtu edhe për Malazezët. Kur Mbreti del për ta trembur zogun, ai shikon një djalosh që afrohet me hapa të shpejtë drejt pallatit. Nuk vonoi, dhe i dërguari, Mark Milani, i mbërrin menjëherë. Djaloshi hyn tek Knjazi dhe i jep kumtin e zi: ushtria ishte thyer, ndërsa shqiptarët, burr për burr, kishin rënë në Tuz nën udhëheqjen e Hodo Begut dhe Kapidanëve të Gjomarkajve.

Djali i përshkruan Mbretit detajet e ushtrisë shqiptare: 2000 djem nga Dukagjini nën Marash Lulën e Shalës; 3000 Mirditas nën Prenk Bibë Dodën; një numër i panjohur Shkodranësh nën Hodo Begun; dhe fshatrat Shkrel, Vukël, Nikç e Kelmend nën Bajraktarin e Hotit, Qun Mulën. “Dhe kjo nuk mjafton,” – shton lajmtari – “Mati e Kruja kanë njoftuar se së shpejti do t’u bashkohen me djemtë e vet nën Toptanin. Ku janë pastaj Toskët e Dibranët, Lumë e Pejë, Gash e Krasniqe, Gusinjanët me Gjakovas e Tetovë?”

Para kësaj morie pushkëtarësh, Mark Milani kërkon leje për të zhgarrifë luftën sipas një plani tjetër. Knjazi, i tronditur, pihet për pak dhe për një çast hesht. Pastaj mendon me kujdes dhe i shkruan gjeneralit të vet, duke i dhënë zemër, pasi lisi nuk pritej kurrë me një të rënë. I jep urdhër të shpërndajë ushtrinë dhe të mendojë për një plan të ri.

Letrën e vulosur me dyll të zi ia dorëzon lajmtarit, i cili, pas një udhëtimi të gjatë, arrin si vetimë në Fushën e Qemoskut dhe dorzon urdhrin. Në të zbardhur të ditës, Mark Milani lëshon logun e betejës dhe kthehet me ushtrinë e vet në Mal të Zi, gati për të ekzekutuar planin e ri.

KËNGË E GJASHTËMBËDHJETË: KULSHEDRA
Argumenti:

Në Dukagjin shpërthen një urrejtje e tmerrshme. Kulshedra kërkon hakmarrje për varrin që i mori Drangoni i Shalës, Vocërr Bala. Drangojt e Shqipnisë ndiejnë gjamën e bubullimës së motit dhe kuptojnë se përbindshi ka dalë në fushë. Armatosen mirë dhe lëshohen në betejë.

Poeti i njeh Drangojt dhe i përshkruan me emra të veçantë, protagonistët e ngjarjeve që do të ndjekin: Mirdita, Shkodra, Rogova, Gjakova me Kosovë, Shllaku, Palçi dhe Këthella, Kastrati, Hoti, Shkreli e Kurbini dërgojnë përfaqësuesit e vet. Këta takohen në Qafën e Boshit, si vëllezër nga Shala e Shoshi, ku përgatitet plani i luftës dhe menjëherë lëshohen kundër Kulshedrës.

Fuzhnje, sopata, dana, hekura anijesh, topuza, patershana, shkrepa e curra, zhavella dhe shpata janë armët e tyre. Kulshedra mbron veten me shtatë krena, bishta, kthetra, dhëmbë, zjarr e flakë, jarg helmues e vnerë të tjera. Pas një beteje të gjatë, përbindshi, duke e parë vendin të ngushtë, tërhiqet në shpellë, duke lënë jashtë vetëm krenat.

Llesh Gjoni, nga shtëpia e Gjomarkajve, afrohet dhe i godet me dana në njërën anë të trupit. Shtaza terbohet dhe përdridhet, ndërsa Dragoni, i indinjuar, ngrihet dhe përpiqet ta nxjerrë jashtë nga shpella. Kulshedra shfaqet përgjysmë nga humnera, duke ngjitur shkëmbinjtë me pëshurrë dhe gjak.

Luftëtarët shqiptarë përpiqen ta testojnë forcën mbinjerëzore të përbindshit. I shkurtësojnë krena, i thyejnë brinjët dhe kurrizin, i shpërthejnë sytë, i cungojnë këmbët dhe kthetrat, por përbindshi ka mjaft fuqi. Përleshja bëhet edhe më e tmerrshme; mali ushton, era dhe moti shpërthejnë, shtohen vetimat, tymi dhe mjegulla ngrihen, bjeshkët lëkunden. Gjakagjini përjetohet nga trazimi i stuhisë. Kulshedra ngrihet dhe rrëshket në humnerë, por Drangojt, qëndrojnë të vendosur, dhe me një goditje të buzës së malit mbyllin grykën e shpellës.

Lufta vazhdon nën motin e trazuar dhe rrezet e diellit shndrisin mbi vendin e betejës. Ora e Dukagjinit gëzohet për trimërinë e Dragojve tanë; thërret shoqet dhe u kumton fitoren e asaj nate, duke urdhëruar të përgatisin darkën për heronjtë e lodhur. Burrat rreshtohen sipas rregullave të zakonshem, me derën e Gjomarkajve në krye të vendit. Pas darkës, bashkë me ngjarjet e asaj nate, kuvendojnë mbi besën dhe burrërinë e fiseve, mbi kanun dhe urtinë e maleve.

Kënga mbyllet me vallëzimin e Orëve, ku hijet rrjeshtmira këndojnë pranë Dragojve. Gjithashtu nderohet kangja e vashës shqiptare, Eufrozina, e cila, për të mos rënë në duart e Ali Pashës, që i kërcënonte nderin dhe jetën, mbyt veten në liq, duke ia dorëzuar përfundimisht fatin anës Harapit. Në fjalët e fundit, drita agon; Orët dhe Drangojt marrin fluturimin e secili pushojnë, aty ku zemra i dëshiron.

KËNGË E TETËMBËDHJETË: TE URA E SUTJESKËS
Argumenti:

Pasi u prish plani i kalimit nëpër Qafë-Hardhi, Mark Milani grumbullon forcat pranë Ura e Sutjeskës. Atje ndeshet me dy mijë ushtarë të Ali Pashës, me të cilët fillon lufta.

Kënga përshkruan përleshje të çetave, dyluftime heroike, lavdime burrërie dhe ngritje trimërie. Shëndritësia e armëve, guximi i burrave, ushtimët e topave, fishkëllimat e plumbave, era e barutit dhe flaka e taftës krijojnë një tablo të zymtë, por madhështore lufte. Luftëtarët përzihen, sulmojnë, kacafyten dhe dërmohen; gjaku rrjedh si gurra, zemrat egërsohen dhe trimat terbohen si bisha. Ata kapin armët e dorës dhe të krahut, duke i përdorur me sakrificë totale.

Në këtë betejë vriten Selim Selmana dhe Kurt Zenela, Zyber Smajla nga Reçi dhe Mican Leka nga Dardha. I largëti, djali i shquar, përpara se të vritej, u kujdes të dërgonte shokëve armët e tij të krahut dhe, duke ia shkarkuar ato në oborr të kullës, i informonte prindërit e moçëm se djali i tyre kishte rënë; krahnorët mbushur me plumba për nuse, orrla, korba dhe sorra për krushq. Ai jep shpirt, mbasi kishte parapaguar vetes sa herë për të luftuar me Shkjà.

Poeti i kthehet të vramit me porositë e nënës, që i kishte dhënë ditën që nisi në luftë. Ai shpreh pendesë për çdo dhimbje që mund t’i kishte shkaktuar dhe e ngushëllon, duke i premtuar se emri i tij do të këndohet përjetësisht, derisa në Shqipëri të bie «Lahuta e Malcìs».

KËNGË E NËNTËMBËDHJETË: PATËR GJONI
Argumenti:

Zana mallkon Shkjèt, të cilët që prej ardhjes së tyre në Ballkan nuk iu ndanë kurrë shqiptarëve. Poeti i qorton ato rreshta, duke i quajtur arma të të ligut, ndërsa zemra, trimëria, dashuria për Atdheun, dëshira për liri, feja, besa dhe ndashmëria i bënë shqiptarët të dalin gjithmonë ngadhnjyes mbi armiqtë e tyre.

Për të treguar këtë, poeti grishë Zana-Zotin që të fluturojë mbi majën e Hamarisë dhe të shohë çetën e re të Homeridëve, që duke përshkuar Verin, marshojnë kah Sutjeska, ku lufta ishte e rrallë, por ende e papërfunduar.

Nga këtu dallohen Lekët e Malcis, të thirrur nga Ali Pasha, dhe në mes tyre shohim një burrë të veçantë, të veshur me zhgun të zi, të lidhur me litar dhe të armatosur me kryq – Frati i Kelmendit, Pater Gjoni. Ai ndodhet në Vishnjevë, në festën e Bajrakut, ku pas përfundimit të meshës jepet kushtrimi: “Hiq kush të jetë për armë, se Shkjau ra në Gusi!”

Në atë çast festa kthehet në trazim: disa luftojnë, të tjerë gëzohen, ndërsa rreshtat turq e sllav thyhen. Frati Pater Gjoni, duke qëndruar pranë popullit shqiptar, merr fjalën dhe me shprehje të fuqishme frymëzon zemrat e të gjithëve. Ai kthen armën në shërbim të Zotit dhe udhëheq luftarët drejt mbrojtjes së tokës shqiptare.

Para këtij akti heroik, Lekët e Malcis turpërohen për mosveprimin e tyre deri atëherë dhe ngrihen si një trup i vetëm, duke iu vënë pas Fratit dhe bashkëluftëtarëve të tij, të gatshëm të vdesin për Atdheun. Para frontit, Françeskani i drejtohet Zotit me uratë për pendim të përbashkët dhe u lejon të zgjedhin sipas rregullave fetare.

Rrugës, shërbëtori i Fratit, Lulash Ndreu, përforcon urat e rapsodit dhe nxit luftarët: Mbishkodra, Toskët e Naimit, Dibra dhe Bishkasi grishen për luftë. Ai kujton amanetin e heronjve të mëdhenj, si Leka e Kastrioti, dhe u bën thirrje që për të do të luftojnë deri në fund. Me këtë, përfundon kanga dhe mesazhi heroik i poetit.

KËNGA E NJËZET E DY: TRINGA
Argumenti:

Ngjarja zhvillohet natën në Nokshiq, ku ushtria shqiptare, pas lëvizjeve nga Sutjeska, pozicionohet për t’u përballur me malazezët. Tetë taborre malazeze sulmojnë fshatin, djegin kullat, vrasin banorët dhe plaçkisin pasuritë. Megjithatë, një kullë e bardhë dykatëshe mbetet e paprekur dhe qëndron qetë në agim, duke simbolizuar qëndrimin heroik të banorëve.

Në këtë kullë, shfaqet Tringa, një vajzë e re fisnike, motra e Curr Ulë Keqotës, e cila ka kushtuar jetën e saj për kujdesin ndaj vëllait të vrarë një vit më parë dhe për kujdesin ndaj të varrosurve dhe të plagosurve. Ajo merret me tokën, kujdeset për shtëpinë dhe miqtë, ndërsa kujtimet dhe përgjegjësitë e ngarkojnë me dhimbje dhe brengë.

Tringa është e përzier mes kujtimeve për të vëllanë, për fatin e tij, për robërinë dhe për kërcënimet e armikut që afrohet. Ndërkohë që ankthet dhe vigmat e armikut janë pranë, ajo përgatitet për veprime heroike: ndez qirin, lutet, qan dhe prek gjërat e të vëllait.

Kur një grup malazezësh përpiqet ta kapë, Tringa tregon trimëri të jashtëzakonshme: përdor armët, heq gishtin për të shmangur kapjen dhe shtjen fishekë, duke vrarë dhe plagosur armikun, por pa rënë në dorën e tij. Ajo përfaqëson trimërinë, guximin dhe përkushtimin e grave shqiptare në situata lufte.

Mesazhi kryesor i këngës: Heroizmi i popullit shqiptar nuk është vetëm për burrat në front, por përfshin edhe gratë, të cilat me mençuri, guxim dhe ndershmëri ruajnë nderin dhe jetën e familjes dhe të kombit.

KËNGA E NJËZET E TRE: KE TBANAT E CURR ULËS
Argumenti:

Ngjarja zhvillohet pas vrasjes së Tringës, kur lufta në fshatin Nokshiq intensifikohet. Vasil Ndreka, një malazez, përpiqet të përfitojë nga situata, por ndeshet në Gjetë Gegën dhe më pas në Millosh Peren, një hero shqiptar i fuqishëm dhe stërvitur për luftë. Milloshi, me shkathtësi dhe forcë, përballet me Vasilin, duke e mundur dhe duke i prerë kokën në shenjë të fitoreve shqiptare.

Lufta zhvillohet në mënyrë kaotike dhe heroike:

• Trimëria dhe guximi i shqiptarëve dhe malazezëve krahasohen dhe përshkruhen me detaje gjalla.
   
• Një seri dyluftimesh dhe përleshjesh të individëve për individë ndihmojnë për të treguar intensitetin e luftës.
   
• Emrat e trimave shqiptarë si Lucë Gjeloshi, Gjoko Ili, dhe bashkëluftëtarët e tyre shfaqen duke shpëtuar jetët e shokëve dhe duke sulmuar armikun.
   

Në skenën e luftës:

• Çetat malazeze shfaqen me forcë të rinovuar, por luftëtarët shqiptarë i përballojnë me guxim dhe organizim.
   
• Mark Milani, nga pozicioni i majtë i terrenit, komandonte sulmet, duke drejtuar trimat shqiptarë për t’u përballur me armikun.
   
• Lufta përshkruhet me elemente të zjarrtë dramatike: zjarr, tym, gjak, dhe përleshje të egra, duke krijuar një tablo tmerruese, por heroike të betejës.
   

Mesazhi kryesor: Kënga tregon trimërinë e shqiptarëve që, edhe kur përballen me forcë të madhe armike, nuk tërhiqen dhe nuk dorëzohen. Heroizmi i individëve, koordinimi i çetave dhe udhëheqja e mençur e Mark Milanit tregojnë forcën dhe qëndresën e popullit shqiptar në betejat kundër malazezëve.

 KËNGA E NJËZET E KATËRT: GJAKU I MARRUN

Zana e Malit të Zi dëgjonte nga shkëmbinjtë e Durmitorit piskamën e Zanës së Madhe të Vizitorit. Ajo menjëherë merr fluturimin për t’u ardhur në ndihmë të vetëve. Arrin mbi Nokshiq, ku tashmë valonte zëri i pushkëve dhe gjimonin topat. Merr trajtën e shkrimtarit të përmendur malazias, Petar Njegushit, dhe i afrohet Mark Milanit, duke i paralajmëruar rrezikun që i kërcënohej nga ushtria shqiptare dhe e nxiti të sulmonte para se forcat e Malit të Zi të shtoheshin.

Komandanti ngrihet në këmbë dhe me fjalë të zjarrta nxit luftëtarët për sulm. Zëri i tij dhe krizma e trumpetës shpërthenin luftën në të katër anët e fshatit. Ushtria shqiptare jo vetëm që nuk u shkund para morisë së forcave malazeze, por edhe u zemërua dhe u egërsua më shumë. Luftëtarët kacafyten, bertasin, ngatërrohen me njëri-tjetrin; fishkëllejnë plumbat, gjimojnë topat, dridhen bjeshkët dhe malet.

Përleshjet zhvillohen ndër Hot dhe Grudë me Vasoviqat; Shkrel e Kastrat hidhen në veprim me heronjtë e tyre; Kelmendi, gjithmonë i gatshëm për t’u bërë pjesë e betejave, merr pjesë. Poeti përshkruan dyluftimin e Vukës Lekë Dravës me Prelë Memen nga Vukli, ku ky i fundit del fitimtar. Para ushtrisë, që mbulonte karadaket, lëshohet Mark Milani dhe me fjalë të zjarrta i nxit luftëtarët të qëndrojnë në vendin e tyre.

Në betejë dallohen Kik Mëhilli, që kishte vrarë Smajl Agën Qengiq në Hercegovinë, dhe të tjerë; përballë tyre janë kreshnikët shqiptarë: Turk Shabi, Masha Coku, Muç Hasi, Prelë Marin, Dedë Ivani etj. Taborri i Biocave përplaset me ushtrinë kundërshtare dhe thyhet si valët e Drinit mbi shkëmbinjte e urës granit. Forcat e freskëta shqiptare nën Prelë Tulin shkojnë përforcuar Malësinë e Madhe, Dukagjin Has, Rekë, Postripë e Shllak.

Mark Milani sheh situatën të vështirë dhe përpiqet me kapidan Mirko të tërheqë ushtrinë, duke marrë urdhër që natën të ktheheshin në Mal të Zi. Gjatë gjysmës së natës shpërthen një stuhi; lumenjtë shpojnë brigjet, era fishkullon dhe duket sikur vetë bota po rrotullohet.

Në mëngjes, ushtria e Mark Milanit ndeshet me rojet e Rugovës, mbrojtës të Zanës së vet. Dy Zanat përplasen, ndërsa Orët e të dyja anëve marrin pjesë në luftë. Në ndihmë të Zanës shqiptare vijnë dy shtriga të Iballës, të cilat i kapin Zana e Malit të Zi dhe, rob të nxanun, e dërgojnë në Vizitor, ku e rrahin me kamxhikë gjarpijsh deri sa i bien shpina. Ushtrisë malazeze i mërzitet Ora, ndërsa Zana shqiptare lumturohet, sepse i arriti qëllimit dhe mori gjakun e Tringës.

 KËNGA E NJËZET E GJASHTË: KOHA E RE  Poeti, që tashmë ndjente afërsinë e kalimit në jetën e vërtetë, grishte Zanën e vet për t’i përkujtuar për pak kohë argëtimet bjeshkatare dhe për t’i shkuar pranë në Lissus, atje ku do t’i ndriçonte mendjen për përfundimin e Lahutës së Malcís. Vetëm këngët e frymëzuara nga Zana do të kishin për të mbetur në zemrat e ardhshme të mbesave dhe nipave.  Autori shpreh dëshirën për të ecur përpara, duke ruajtur besimin në Fe dhe dashurinë për Atdheun të paprekura. Ai merr me vete Hijen dhe i paraqet bukuritë pranverore të fushës dhe kodrave, të pemoreve dhe maleve, që rrethojnë kalanë titanike të Lezhës, ku lanë gjurmë të pashlyeshme Kastrioti, Bardhyli, Kliniku, Pleurati, Hylli, Agroni dhe Genci i pafat.  Këtu kanë kaluar Romakë, Galë, Sllavë dhe Turq; këtu nuk mungon as bukuria e maleve, as naltsit e bjeshkëve të Molungut dhe të Majës së Velës. Por, duke qenë se rreziku mund të vinte kudo, autori porosit Zanën që të përqendrojë mendjen kah Vela, ku gjendej shpella ku dikur Lleshi i Zi i Gjomarkajve kishte lidhur Kulshedrën. E këshillon që, në rast se do të hyjë në shpellë, edhe pa dashje mund të takonte shtriga të Kthellës, të Mirditës, të Zhubës apo të Celitës.  Më pas, duke qenë e lodhur nga rrugët e maleve, Zana mund të pushonte pranë brigjeve të detit, atje ku rrjedh Drini, duke u ulur mbi ndonjë shkëmb ose duke parë pulëbardhet që fluturonin mbi ujë.  Në këtë pikë, Poeti i rrëfen Zanës historinë legjendare të Floçkës, që, pasi u martua me një të Kelmendit, themeloi një fis të ri të ndaluar ndër të gjitha fiset e Malcís. Më e rëndësishmja, i tregon se Zanat e Helikonës dhe Shtozovallet greke kishin braktisur grekët dhe tashmë kërkonin vend në Shqipëri për të nxitur banorët e saj që të shkruanin shqip, të hapnin shkolla dhe të ecin përpara, deri sa të kërkohej pavarësia kombëtare.  Në fund, autori përmend se Zana e tij do të merrej edhe në Lissus dhe më pas do të fluturonte kah Rozafati për t’u bashkuar me Zanat Helene dhe Orët shqiptare, për të vallëzuar me to si motrat e veta. Këshilli i fundit mund t’i kishte pëlqyer tepër Zanës, prandaj autori shpreson se ajo do të habitej gjatë kohës që kalonte kah Rozafati. Ai e porosit edhe një herë që, edhe kur të shkonte, të mos vononte tepër, sepse kënga pa të nuk mund të përparonte, as Lahuta nuk do të tingëllonte si donte Poeti. 

 KËNGA E NJËZET E TETË: DED GJO LULI  

Jemi në vitet 1911–1912. Dedë Gjo’ Luli, me një grusht Malsorësh, niset për Rapshë të Hotit për t’u takuar me Marash Ucin, tashmë në moshë të shtyrë. Ai i tregon se me njerëzit që kishte me vete kishte vendosur t’i binte Turkut para afatit të caktuar nga Paria e Qafë-Kishës. Merr pëlqimin e Mashit, i cili ngarkohet të kumtojë Shkrel e Kastrat.  Gërshet e para të pushkëve shpërthejnë në Rapshë. Njëzet vetë bashkë me të janë luftëtarët e Dedës; shtatë janë pushkët në duar të tyre dhe një alltì. Marrin dy postat e Mbretirit dhe kapin rob gjashtëdhjetë ushtarë anadollakë, të cilëve u heqin armët dhe i dërgojnë për Shkodër. Luftimet ndezen aty-këtu si flakada të Shën Gjonit. Rojet turke bien njëra pas tjetrës gati në të gjithë Malësinë. Gruda merr Deçiqin, Hoti Krevenicën; bie Tuzi, rrethohet Shipshaniku, vija e kufirit lirohet që nga Tuzi e deri në Gusi.  Kryengritja i shkon në vesh Bedri Pashës, i cili thërret parinë në kalanë e Shkodrës dhe përmes tallallit shpall në qytet luftën fetare për Din. Nën thirrjen e tij, dy mijë ushtarë e vullnetarë të armatosur nisen për Suka të Moksetit, duke marrë Drumen dhe Deçiqin. Dedë Gjo’ Luli, me Grudë e Hoti, pret ata në Dinoshë, ku kallet lufta. Ushtritë e Pashës smprapen në Rrasë-Fik.  Nikë Gjeloshi me djelmët e vet niset për Deçiqin dhe, pas luftimeve të përgjakshme, kapet në maje, ku ngre flamurin e Shqipërisë. Fuqi të reja qeveritare arrijnë në Shipshanik, por Malsorët nuk dorëzohen. Nderkaq, në Breg të Matit, Dedë Coku i vë pushkën forcive turke, duke vrarë Kajmekamin e Lezhës. Me vullnetarë, kryengritësi drejtohet kah Durrësi. Në Rrushkull ndeshen me ushtrinë e Mbretit dhe me vullnetarë të vendit në krahun e Sulltanit. Lufta vlon edhe këtu.  Bien dëshmorë prej Malsorëve: Kolec Marku e Zef Harapi nga Shkodra; varrohet rëndë Llesh Nikë Daka. Ky i fundit porosit shokët, para deket, ta varrosin në Rrubig, ku P. Pal Dedaj kishte ndezur votrën e lëvizjeve kombëtare dhe rreth së cilës nxeheshin luftarët dhe shkrimtarët e Lirisë nga Kurbini, Mirdita, Zadrima, Kruja, Zhuba e Lezha.  Taborre nën Turgut Pashën shkojnë për të mbrojtur qytetin. Por Malsorët nuk dorëzohen. Paria e Lekëvet mblidhet, me Luigj Gurakuqin në krye, dhe vendos t’i përgjigjet Pashës me barut. Lufta ndezet më e mëndërshme se kurrë: turku sulmon me furinë e tij, Malsija e pret me trimëri. Vendi kallet flakë; gjimojnë male e kodra, ushtojnë gryka e humnere, fishkullojnë plumba dhe gjyle topash.  Et-hem Pasha niset për Kelmendin nga ana e Gusi, dhe Malsorët gjenden mes dy zjarmijve, por nuk ligshtohen. Shumica e fuqive anadollake fiton, por toka mbushet pllambë për pllambë me trupat e ushtarëve. Europa mbetet e habitur para gjithë kësaj trimnie dhe shënon me kujdes veprën e Shqiptarëve. 

 KËNGA E NJËZET E NËNTË: LUFTA E BALLKANIT

Jemi në vitin 1912. Perandori i Austrisë, Franc Jozefi, me anë të një letre këshillon Sulltanin që të mos i marrë aq me të keq Shqiptarët, pasi prej tyre mund të lindte më shumë sherr se sa dobi. Ai i kujton sjelljet e pamira të Derës së Naltë gjatë qindra vjetëve si arsye të kryengritjes shqiptare. Sulltani duket sikur i dëgjon fjalët, por ngul këmbë në besimin muhamedan të shumicës së banorëve të Shqipërisë. Vendos gjithsesi t’i peshojë mirë punët me vedi… dhe t’u vërë pushkën Turqisë.

Në thirrjen e tij ngrihen shtetet e Gadishullit dhe shpallin luftë Sulltanit. Kështu fillon Lufta e Ballkanit. Bullgarët nisen drejt Stambollit. Rumelija ndizet nga flakët e luftës. Sllavët e Jugut sulmojnë me furinë e vet; ushtarët e Perandorisë Osmane qëndrojnë me fanatizëm dhe trimëri. Gërshetat e topave dhe havanit tundin tokën; gjindja dridhet nga frika dhe guximi. Turqit tërhiqen, ndërsa Bullgarët kapen në Çataltshá. Malazezët i rrasin Shqipërisë.

Franc Jozefi ndjen rrezikun e kësaj situate dhe urdhëron me tetëqind të përgatitur për luftë që të dalin nga Shqipëria. Paqa e përgjithshme vihet në rrezik për gjithë Evropën. Këndej, Kral i Anglisë bën thirrje fuqive të mëdha që të mblidhen në Londër për të ndërprerë ngjarjet e ditës dhe për të ndërmjetësuar në përleshjet e shkaktuara nga Lufta Ballkanike.